Jak poradzić sobie z niestandardowym dawkowaniem leków?
Wytwarzanie leków wywodzi się z tradycji aptekarstwa. W aptekach ogólnodostępnych leki gotowe, czyli takie, które produkowane są przez firmy farmaceutyczne w gotowej postaci farmaceutycznej, gotowych opakowaniach pod konkretną nazwą handlową, nie są jedyną dostępną grupą leków. W aptekach dysponujących odpowiednią recepturą istnieje możliwość produkowania leków robionych z dostępnych surowców farmaceutycznych lub też z leków gotowych. W ramach produkcji leków recepturowych w aptece wytwarza się zarówno leki do stosowania zewnętrznego np. maści, roztwory, czopki, jak i leki do stosowania wewnętrznego np. proszki dzielone oraz syropy. Są one niezastąpione w przypadkach gdy np. istnieje potrzeba dobrania odpowiedniej dawki leku konkretnie pod daną osobę, gdy nie istnieje lub jest trudno dostępny lek gotowy o potrzebnym składzie oraz gdy potrzebna jest większa ilość leku w rozsądnej cenie. Ze względu na korzystne warunki refundacyjne takich leków (pod warunkiem, że recepta z wypisanym lekiem spełnia określone warunki), głównie za sprawą, iż opłata za taki lek jest opłatą ryczałtową, a wysokość tej opłaty nie jest zależna od składu leku, leki robione są dobrym rozwiązaniem np. dla osób chorych na łuszczycę, które muszą stosować duże ilości maści przez dłuższy okres czasu.
Można jednak stwierdzić, że do najważniejszych leków recepturowych ze względu na znaczenie farmakologiczne należą doustne proszki dzielone, głównie z uwagi na to, że są zazwyczaj przeznaczone dla bardzo małych dzieci, a ich zastosowanie jest niezbędne dla ochrony ich zdrowia.
W niektórych przypadkach dochodzi do konieczności podania dziecku doustnego leku, którego gotowe postaci farmaceutyczne są przystosowane wyłącznie do stosowania u dorosłych osób. Na przykład, w przypadku leku nasercowego propranololu, jedyną dostępną postacią leku są tabletki. Najmniejszą, zarejestrowaną dawką tego leku jest dziesięć miligramów. W przypadku bardzo małych dzieci, może zaistnieć konieczność podania tego leku ale np. w dawce jednego miligrama. Oznaczałoby to, że przed podaniem dziecku leku, trzeba podzielić tabletkę na dziesięć równych części i tylko jedną z nich podać jako pojedynczą dawkę. W praktyce, podzielenie tabletki na dziesięć części, które miałyby być identyczne pod względem zawartości środka leczniczego jest niewykonalne. W takiej sytuacji lekarz ordynujący podanie leku wystawia receptę na tzw. lek recepturowy (lek robiony), a konkretnie w tym przypadku na doustne proszki dzielone.
Proszki dzielone przepisywane są również osobą dorosłym, najczęściej w przypadkach gdy na rynku nie ma zarejestrowanego leku gotowego z potrzebną substancją leczniczą lub gdy zachodzi konieczność zastosowania leku, który w swoim składzie zawiera mieszankę substancji niedostępną w innym produkcie leczniczym.
Lek recepturowy wytwarzany jest w aptece posiadającej recepturę, na podstawie recepty lekarskiej zawierającej informacje o pacjencie, dawce leku oraz o postaci leku. W omawianym przypadku postacią leku będą tzw. proszki dzielone. Ich wykonanie polega na odważeniu potrzebnej ilości substancji leczniczej lub roztarciu tabletek zawierających potrzebną ilość substancji czynnej na wykonanie wszystkich dawek przepisanych na recepcie. Następnie odważoną substancję leczniczą miesza się z określoną ilością substancji obojętnej, której zadaniem jest zwiększenie masy przygotowywanego proszku. Kolejnym krokiem jest rozsypanie otrzymanego proszku na określoną ilość równych części. Najpowszechniejszą metodą podzielenia proszku na równe części jest odważanie każdego z nich na wadze proszkowej. Wiedząc że masa pierwotnego proszku wynosi np. cztery gramy, to aby otrzymać z niego dwadzieścia równych części, musimy do każdej dozy odważyć dwieście miligramów proszku. Ostatnim krokiem w przygotowaniu proszków dzielonych jest ich zamknięcie w tzw. opakowaniu bezpośrednim. Tradycyjnym już opakowaniem dla proszków dzielonych są odpowiedniej wielkości opłatki skrobiowe. Gotowe opłatki skrobiowe zazwyczaj wydawane są pacjentowi w opakowaniu zbiorczym, za które służy papierowa torebka na której zamieszcza się informacje takie jak: dane pacjenta dla którego lek jest przeznaczony, skład leku, dawkę leku oraz sposób dawkowania.
Niestety tradycyjna metoda sporządzania proszków dzielonych obarczona jest paroma wadami i niedogodnościami. Z powodu konieczności odważenia każdego proszku z osobna istnieje ryzyko (pomijając nawet czynnik ludzki) nierównomiernego rozmieszczenia proszku w poszczególnych dozach. Po dokładnej analizie okazałoby się, że poszczególne proszki nieznacznie różnią się masą. Dzieje się tak dlatego, że każde odważenie proszku obarczone jest błędem aparatury wykorzystywanej do jego pomiaru, w tym przypadku jest to błąd wagi proszkowej. Jest to czynnik praktycznie niemożliwy do wyeliminowania, jednak na szczęście różnice w pomiarze wagi poszczególnych proszków, zaistniałe poprzez wystąpienie tego błędu są marginalne, a różnica w sile działania leku spowodowana tymi błędami praktycznie nie występuje.
Inną wadą wynikającą z konieczności zamykania proszków dzielonych w opłatkach skrobiowych jest kruchość samych opłatków. Często dochodzi do rozgniecenia lub pęknięcia opłatka, w wyniku czego zawartość zostaje wysypana na zewnątrz, co jest równoznaczne z utratą dawki leku. Także sam sposób zamknięcia opłatka nie gwarantuje tego, że opłatek samoistnie się nie otworzy np. pod wpływem wstrząśnięcia.
Sposób podania leku w postaci opłatka skrobiowego też nie należy do najwygodniejszych. O ile w przypadku małych dzieci konieczne jest otworzenie opłatka i rozpuszczenie jego zawartości np. w wodzie, a następnie dopiero w takiej formie podanie leku dziecku, to w przypadku starszych dzieci oraz osób dorosłych można opłatek skrobiowy podać bezpośrednio doustnie. Jednak ze względu na łatwość przylepiania się opłatka do ścian przełyku niezbędne jest popicie opłatka dużą ilością wody. Problem może też stanowić sama wielkość opłatka i konieczność jego połknięcia, zwłaszcza jeśli chodzi o opłatki dla dorosłych.
W Aptece Strywald dzięki kolejnej modernizacji receptury polegającej na zakupie kapsułkarki ręcznej, mamy możliwość sporządzania proszków dzielonych w sposób znacznie bardziej nowoczesny. Umożliwia ona zamykanie proszków dzielonych w kapsułkach żelatynowych, identycznych z kapsułkami używanymi do produkcji leków gotowych, zamiast w tradycyjnych opłatkach skrobiowych. Jest to metoda znacząco szybsza, bardziej estetyczna oraz znacznie bardziej precyzyjna niż metoda tradycyjna.
Kapsułkarka zaopatrzona jest w specjalną matrycę, na której po wysypaniu proszku pierwotnego, dochodzi do jego podzielenia na daną ilość identycznych pod względem masy doz proszku, które następnie umieszczane są w pojedynczych kapsułkach. Dzięki temu eliminuje się błąd wynikający z niedokładnych odczytów z wagi proszkowej.
Same kapsułki żelatynowe są o wiele trwalsze i mniej podatne na samoistne otwarcie niż tradycyjne opłatki skrobiowe. Praktycznie nie istnieje niebezpieczeństwo ich uszkodzenia i wysypania się znajdującego się w środku proszku. Dodatkowo kapsułki zamykane są w specjalnym pojemniczku co sprawia że gotowy lek robiony jest niemalże identyczny pod względem wizualnym z gotowymi preparatami dostępnymi na rynku farmaceutycznym.
W przypadku stosowania kapsułek u małych dzieci sposób podania wygląda identycznie jak w przypadku opłatków skrobiowych tzn. przed podaniem najpierw otwieramy kapsułkę, a jej zawartość rozpuszczamy np. w wodzie. U starszych dzieci oraz osób dorosłych, które mogą przyjąć lek bezpośrednio, mniejsza wielkość kapsułek ułatwia połknięcie leku. Dodatkowo zmniejsza się ryzyko przylgnięcia kapsułki do ścian przełyku.
Mamy nadzieję, że wprowadzona modernizacja wpłynie korzystnie na jakość oferowanych przez nas usług oraz poprawi bezpieczeństwo oraz wygodę stosowania leków recepturowych sporządzanych w grupie aptek Strywald.
Kamil Owczarzak, mgr farmacji
